Ապրել թե՞ հեռանալ

Մարդկանց բնակեցման` այսինքն կոնկրետ տարածքում բնակվող մարդկանց հարցը չափազանց բարդ է։ Ոչ հեռավոր անցյալում Չինաստանը օրենսդրական մակարդակով սահմանափակում էր ծնելիությունը,  որ գերբնակեցում չլինի։ Ակնհայտ է, որ չափն անցել են` այս տարվա գարնանը Հնդկաստանը անցավ Չինաստանին բնակչության թվով, իսկ այժմ ՉԺՀ-ի որոշ պրովինցիաներ, ընդհակառակը, ծնելիության մակարդակի բարձրացմանը նպաստող միջոցներ են ձեռնարկում։ Այսպես, 2023 թվականի օգոստոսի վերջին Չանշան օկրուգը հայտարարեց նորապսակների դրամական խրախուսման մասին, եթե հարսնացուն մինչև 25 տարեկան է։ 

Համաձայն World Population Review-ի վերջին տվյալների Հայաստանի բնակչությունը վերջին 4 տարիներին ևս  կրճատվում է 6%-ով։ Սակայն պատճառը ոչ միայն ժողովրդագրական է, այլ նաև միգրացիոն` երիտասարդները հեռանում են երկրից։ Համաձայն Հայաստանի Վիճակագրական կոմիտեի կյանքի պայմանների համակողմանի ուսումնասիրության մինչկովիդային 2018 թվականին երկիրը լքել է 130 հազար մարդ։ Վերջին տարիների աշխարհաքաղաքական իրավիճակը անշուշտ նպաստել է միգրանտների հոսքին,  բայց ոչ հօգուտ ժողովրդագրական վիճակագրության` Eurasianet-ի վերլուծաբանների տվյալների համաձայն միայն 2021 թվականին Հայաստանը լքել է 43, 874 -ով ավելի շատ մարդ, քան եկել է։

Անցյալ տարվա 70-ականների վերջից Հայաստանի բնակչության թիվը համեմատաբար կայուն էր մնում և տատանվում էր 3 մլն-ի շուրջը։ Դրանից հետևում է, որ վերջին տարիներին երկիրը ձգտում է լքել բնակչության զգալի տոկոսը։ Ընդորում արտասահմանյան երկրները գրավելու ավյունը առաջին հերթին հատուկ է երիտասարդ և աշխատունակ բնակչությանը։

Սակայն պրակտիկայում շատ էմիգրանտներ բախվում են խնդիրների, ինչպես կենցաղում և ֆինանսներում, այնպես էլ օտար հասարակության մեջ ինտեգրվելու հետ կապված։ Եվ ստիպված են լինում վերադառնալ։ 

Մեկնած հայրենակիցները սոցցանցերում բողոքում են, որ կոմունալ ծախսերը բարձր են և բժշկական օգնությունը անհասանելի է; միգրանտների համար անարդար աշխատանքային պայմաններ են և աշխատանքի տեղավորման անօրինական սխեմաներ; մեզ համար անհասկանալի և ոչ ավանդական արժեքների, արտասահմանի այլ առանձնահատկությունների տարածում, որոնք խանգարում են նորմալ կյանքին։

Այսպես, կնոջ հետ Կանադա տեղափոխված ՏՏ ոլորտի մասնագետ Սիմոն Ստեփանյանը գրում է Facebook-ում. «Կանադան թանկ երկիր է։ Խոշոր կորպորացիաներում ՏՏ մասնագետը ստանում է 5000-6000 CAD (մոտ 1 455 000 - 1 746 000 դրամ)։ Այդպիսի եկամուտը հերիքում է մեկ մարդուն առանց խնայողությունների, զվարճանքների զուսպ կյանքի համար։ Էժան բնակարան լավ է, իհարկե, վարձել երկուսով կամ երեքով»: Այդ նույն աշխատանքի համար Հայաստանում Սիմոնը կարող էր թույլ տալ կյանքի ավելի բարձր մակարդակ։ Սակայն Գյումրի վերադառնալու պատճառը դա չէր։ «Իսկ իմ կինը մի անգամ վեց ամիս հերթ էր կանգնել գաստրոէնտերոլոգի մոտ։ Այդ ընթացքում մենք հասցրինք գնալ Հայաստան, զննում անցնել, նշանակումներ ստանալ, հետ դառնալ և բուժվել։ Արդյունքում կինս ուղղակի գնաց ստուգելու "հրաշքով վերացած" խոցը։ 

Ինչու՞ է այդպես։ Ամեն ինչ շատ պարզ է։ Այնտեղ շատ մասնավոր կլինիկաներ կան»,- պատմում է Սիմոնը։

Կացարանի հետ կապված նմանատիպ խնդիրների և աշխատանքի ոչ բավարար վարձատրության մասին պատմում է Իրենը, բայց արդեն Մեծ Բրիտանիայում. «Ապրել մի սենյակում երկու-երեք կանանց հետ միայն նրա համար, որ հնարավորություն ունենաս առավոտյան գնալ ֆաբրիկայում աշխատելու՝ դա իմ ըմբռնումից դուրս է։ Կա "զրոյական պայմանագիր" հասկացություն։ Դու աշխատանքի ես տեղավորվում գործատուի մոտ, բայց քեզ ոչ ոք զբաղվածություն չի երաշխավորում։ Օրինակ, հաղորդագրություն ես ստանում, որ այսօր աշխատակիցներ են պետք մի քանի ժամով։ Հասցրիր գալ, ապրես, չհասցրիր՝ սպասիր հաջորդ հաղորդագրությանը։ Ավելի հաճախ դա գործածվում է ցածր որակավորման աշխատանքի դեպքում»: Բուժվելու հնարավորությունը, նորմալ ջեռուցումը, հասանելի կոմունալ վճարները և սոցիալական սպասարկումը ըստ արժանվույն Իրենը կարողացավ գնահատել միայն այն ժամանակ, երբ 3 տարի հետո Մեծ Բրիտանիայից վերադարձավ Հայաստան։ 

ԱՄՆ-ի տարբեր քաղաքներում ապրելու նմանատիպ փորձով է կիսվում նաև Հայաստան վերադարձած իրավաբանը. «Եթե խոսենք աշխատանքի մասին, ապա անգամ չհիշելով այն մասին, որ դրա համար "ճիշտ" վիզա է պետք, ԱՄՆ-ում չկան համազգային օրենքներ աշխատանքային հարաբերությունների մասին։ Դրանք գործում են տարբեր նահանգներում։ Որպես կանոն բոլոր աշխատակիցները աշխատում են առանց աշխատանքային պայմանագրի (դա կոչվում է employment at-will), դա թույլ է տալիս գործատիրոջը նրանց ազատել ցանկացած ժամանակ և ցանկացած պատճառով։ Գործատիրոջ նկատմամբ որևէ պահանջներ չկան արձակուրդի, երեխայի խնամքի արձակուրդի, հիվանդության և այլնի վերաբերյալ։ Այդ պատճառով Ամերիկա տեղափոխվելիս պատրաստ եղեք աշխատել առանց արձակուրդի, չհիվանդանալ և ցանկալի է չմահանալ։ Իսկ երեխաներ արժե ունենալ կամ տեղափոխվելուց առաջ, կամ հարստանալուց հետո»,- գրում է օգտատերը Անն Անն անվան տակ։

ԱՄՆ-ի թանկ բժշկության վրա հեղինակը առանձին ուշադրություն է դարձնում. «Բուժման համար 90 տոկոս դեպքերում դու պետք է վճարես, հարցը միայն նրանում է, թե որքան` ամբողջությամբ թե ծառայության գնի տոկոսներ»,-նշում է օգտատերը։ 

Անշուշտ գոյություն ունեն երջանիկ արտագաղթի օրինակներ, որոնք հայտնի են և ծառայում են որպես օրինակ։ Սակայն իրականում ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում իդեալական կյանքի հույսերը անհետանում են ավելի հաճախ։ Անգամ եթե հաշվի առնենք, որ ամեն հետ վերադարձածը չէ իր փորձով կիսվում սոցիալական ցանցերում, այդպիսի պատմությունները ավելի շատանում են։

Ի՞նչ անել այդ ամենի հետ։ Դրանում է արտագաղթի բարդ հարցը, որը պետք է լուծվի համակողմանի և պետական մակարդակով։ Ինչու՞ են երիտասարդները ուզում հեռանալ։ Սթա՞փ են գնահատում ռիսկերը։ Նրանք ինչի՞ պակաս ունեն հարազատ երկրում և ի՞նչ պայմաններ են անհրաժեշտ, որ կյանքը Հայաստանում ոչ միայն գրավիչ լինի, այլ նաև զարգանա։ Վերջիվերջո այդ հարցերի պատասխանների մեջ են մեր ընդհանուր ներկան ու ապագան։